Ἁγίου Μητροπολίτου Φιλαρέτου τῆς Ρωσικῆς Διασπορᾶς
11. Η ανάπτυξη της καρδιάς
Αισθητικό συναίσθημα. Η σχέση του Χριστιανισμού με την αισθητική.
Η σύνδεση ομορφιάς και ηθικής.
Ας στραφούμε τώρα στο ζήτημα της ανάπτυξης της καρδιάς στον άνθρωπο.
Όπως ήδη αναφέρθηκε, από την καρδιά κατανοούμε την ικανότητά μας να νιώθουμε ευχάριστα και δυσάρεστα. Αυτές οι αισθήσεις είναι διαφόρων ειδών, από τις κατώτερες, οργανικές (για παράδειγμα, γλυκύτητα, πικρότητα, τραχύτητα κ.λπ.), μέχρι τα υψηλότερα (για παράδειγμα, αισθητικά αισθήματα, ηθικά, θρησκευτικά κ.λπ.), και αυτά τα ανώτερα αισθήματα ονομάζονται επίσης συναισθήματα. Η εκπαίδευση της ανθρώπινης καρδιάς συνίσταται ακριβώς στην ανάπτυξη αυτών των συναισθημάτων σε αυτήν. Ας σταθούμε σε ένα από αυτά τα συναισθήματα -το αισθητικό συναίσθημα.
Αισθητικό συναίσθημα ονομάζεται η αίσθηση του ωραίου -η ικανότητα ενός ανθρώπου να βλέπει και να κατανοεί, να ενθουσιάζεται και να θαυμάζει κάθε ομορφιά, οτιδήποτε ωραίο, όπου και σε όποια μορφή παρουσιάζεται. Ένας τέτοιος θαυμασμός για την ομορφιά μπορεί είτε να φτάσει σε μια θυελλώδη, φλογερή έκσταση (για παράδειγμα, η ποιητική ωδή «Εσέ, Θεέ, δοξάζουμε»[1] στην εκκλησιαστική υμνωδία), είτε να μετατραπεί σε ένα ήσυχο, ήρεμο, βαθύ συναίσθημα (για παράδειγμα, μια ελεγεία ή το ποιητικό ειδύλλιο «Φως ιλαρόν» στην Ακολουθία). Έτσι, το αισθητικό συναίσθημα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιδέα του ωραίου, με την ιδέα της ομορφιάς, αλλά το ερώτημα που τίθεται είναι: τι είναι ομορφιά;
Αυτή η ερώτηση μπορεί να απαντηθεί με διάφορους τρόπους. Η καλύτερη απάντηση πρέπει να αναγνωριστεί ότι είναι η εξής: η ομορφιά είναι μια πλήρης αντιστοιχία μεταξύ του περιεχομένου και της μορφής μιας δεδομένης ιδέας. Όσο πιο υπέροχο είναι το περιεχόμενο αυτής της ιδέας και όσο πιο καθαρή, πιο εμφανής και πιο τέλεια είναι η μορφή με την οποία μεταδίδεται αυτή η ιδέα, τόσο περισσότερη ομορφιά θα υπάρχει εδώ, τόσο πιο όμορφο θα είναι αυτό το φαινόμενο. Και, φυσικά, ο Χριστιανισμός βλέπει την ύψιστη ομορφιά στον Θεό, στον οποίο βρίσκεται η πληρότητα κάθε ομορφιάς και τελειότητας.
Το αισθητικό συναίσθημα είναι εγγενές σε κάθε άτομο έως ένα βαθμό, αλλά απέχει πολύ από το να αναπτύσσεται πάντα σωστά και πλήρως. Η σωστή ανάπτυξη και κατεύθυνσή του επιτυγχάνεται μέσω της ανακάλυψης της ικανότητας ενός ανθρώπου να αξιολογεί σωστά αυτό ή εκείνο το φαινόμενο ή ένα έργο τέχνης. Ένας αισθητικά μορφωμένος άνθρωπος θα μπορεί να βρει χαρακτηριστικά τελειότητας και ομορφιάς σε μια καλή εικόνα, μια μουσική σύνθεση ή ένα λογοτεχνικό έργο. Ο ίδιος θα καταλάβει και θα εκτιμήσει και θα μπορέσει να εξηγήσει σε άλλον, τι ακριβώς είναι όμορφο σε αυτό το έργο τέχνης, ποιο είναι το περιεχόμενό του και με ποια μορφή μεταδίδεται εδώ.
Ο Χριστιανισμός ξέρει να εκτιμά και να αγαπά την ομορφιά. Και βλέπουμε την ομορφιά στον Χριστιανισμό παντού: και στην οικοδόμηση των ναών και στην Λατρεία και στην εκκλησιαστική μουσική και στην εικονογραφία. Ταυτόχρονα, είναι αξιοσημείωτο ότι η ομορφιά στη φύση αγαπήθηκε και εκτιμήθηκε από τους πιο αυστηρούς ασκητές μας, που εγκατέλειψαν εντελώς τον κόσμο. Έτσι ήταν στην αρχαιότητα (Μέγας Βασίλειος και άλλοι άγιοι Πατέρες), έτσι ήταν και στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία μας. Όλα τα καλύτερα ρωσικά Μοναστήρια ιδρύθηκαν σε περιοχές που διακρίνονται για την ομορφιά τους, η οποία προσέλκυσε τους ιερούς ιδρυτές και ασκητές αυτών των Μοναστηριών σε εκείνα τα μέρη και ευχαρίστησε όλους τους προσκυνητές και τους επισκέπτες χωρίς εξαίρεση[2].
Έτσι εκδηλώνεται το λαμπρό πνεύμα του Χριστιανισμού στη σχέση του με κάθε τι πραγματικά όμορφο. Στο ίδιο το Ευαγγέλιο, βλέπουμε πώς ο Σωτήρας Χριστός αντιμετωπίζει με αγάπη και προσοχή το κρίνο του αγρού, τα πουλιά του ουρανού, τη συκιά και το αμπέλι. Και ακόμη και στην προχριστιανική αρχαιότητα, ο άγιος προφητάναξ Δαβίδ, αναλογιζόμενος την ομορφιά και το μεγαλείο της δημιουργίας του Θεού, αναφώνησε: «Εσύ δημιούργησες όλη τη σοφία, δόξα σε Σένα, Κύριε, που δημιούργησες τα πάντα»[3]. Και σε άλλους Ψαλμούς, αναφερόμενος στη φύση, σαν σε κάτι το ζωντανό και συνειδητό, είπε: «Πᾶσα πνοὴ αἰνεσάτω τὸν Κύριον[4]… αἰνεῖτε αὐτὸν ἥλιος καὶ σελήνη, αἰνεῖτε αὐτὸν πάντα τὰ ἄστρα καὶ τὸ φῶς[5]».
Αλλά, φυσικά, ο Χριστιανισμός μπορεί να αναγνωρίσει ως αληθινά όμορφο μόνο αυτό που όχι μόνο ικανοποιεί τις αισθήσεις μας με την ομορφιά και τη χάρη της μορφής του, αλλά είναι επίσης ηθικά πολύτιμο και καλής ποιότητας. Η αληθινή ομορφιά πάντα εξυψώνει, εξευγενίζει, φωτίζει την ανθρώπινη ψυχή και θέτει μπροστά της τα ιδανικά της αλήθειας και της καλοσύνης. Και ο Χριστιανός ποτέ δεν θα αναγνωρίζει την ομορφιά μίας εικόνας ή ενός έργου τέχνης, το οποίο -ακόμη και άριστα εκτελεσμένο κι αν είναι- δεν καθαρίζει και δεν φωτίζει την ψυχή του ανθρώπου, αλλά την χυδαιοποιεί και την μολύνει…
(Συνεχίζεται)
[1] Πρόκειται για τον γνωστό αρχαίο ύμνο «Те Deum laudamus» που αποδίδεται στον Άγιο Αμβρόσιο Μεδιολάνων. Μπορείτε να τον ακούσετε εδώ σε παραδοσιακή ρωσική ερμηνεία από το περίφημο μοναστήρι του Βαλαάμ: https://www.youtube.com/watch?v=c2aCG3QqTY4
[2] Ας θυμηθεί κανείς και τα δικά μας Μοναστήρια στο Άγιον Όρος, στα Μετέωρα και σε άλλες περιοχές που διακρίνονται για την φυσική ομορφιά τους.
[3] Εδώ ο Άγιος Φιλάρετος αντιγράφει τους δύο τελευταίους στίχους από τον -βασισμένο στους Ψαλμούς του Δαβίδ- θρησκευτικό ύμνο «Благослови, душе моя» (Ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριον) του μεγάλου Ρώσου μουσικού Σεργίου Ραχμάνινοφ (+1943).
[4] Ψαλ. ρν΄ 6.
[5] Ψαλ. ρμη΄ 3.