Ἁγίου Μητροπολίτου Φιλαρέτου τῆς Ρωσικῆς Διασπορᾶς
13. Η ανάπτυξη της θέλησης
Άσκηση. Αυτοπειθαρχία. Καλές συνήθειες. Η σημασία των αρχών στην ανάπτυξη
της θέλησης. Η θρησκεία ως πηγή αυτών των αρχών
Απομένει τώρα να κατανοήσουμε το ζήτημα της εκπαίδευσης και ανάπτυξης της ανθρώπινης θέλησης. Ο ηθικός χαρακτήρας και η ηθική αξία της προσωπικότητας ενός ανθρώπου εξαρτώνται κυρίως από την κατεύθυνση και την δύναμη της θέλησης. Και, φυσικά, όλοι καταλαβαίνουν ότι είναι σημαντικό για έναν Χριστιανό, πρώτον, να έχει ισχυρή και αποφασιστική θέληση και δεύτερον, να έχει μιά θέληση σταθερά στραμμένη προς το καλό του πλησίον του, προς την κατεύθυνση του καλού και όχι του κακού.
Πώς μπορεί κάποιος να αποκτήσει ισχυρή θέληση; Η απάντηση είναι απλή: πρώτα απ’ όλα μέσα από την άσκησή της. Και γι’ αυτό, πάλι -όπως και με τις σωματικές ασκήσεις- πρέπει να γίνεται σταδιακά, βήμα-βήμα. Αλλά, έχοντας αρχίσει να ασκείτε την θέλησή σας σε κάτι (για παράδειγμα, σε μια συνεχή πάλη με κάποιες από τις αμαρτωλές σας συνήθειες ή ιδιοτροπίες), μην εγκαταλείψετε πλέον αυτό το έργο με τον εαυτό σας. Ταυτόχρονα, από την αρχή, ο Χριστιανός που θέλει να ενισχύσει την θέλησή του, τον χαρακτήρα του, πρέπει να αποφύγει κάθε σύγχυση (διάσπαση), αταξία και ασυνέπεια στη συμπεριφορά. Διαφορετικά, θα είναι ένα άτομο χωρίς χαρακτήρα, που δεν αντιπροσωπεύει τίποτε συγκεκριμένο. Ούτε οι άλλοι άνθρωποι ούτε ο ίδιος μπορεί να βασίζεται σε έναν τέτοιο χαρακτήρα. Και στην Αγία Γραφή, ένα τέτοιο άτομο ονομάζεται καλάμι, που σαλεύεται από τον άνεμο[1].
Η πειθαρχία είναι απαραίτητη για τον καθένα μας. Είναι τόσο σημαντική που χωρίς αυτήν η σωστή, κανονική σειρά και επιτυχία της εργασίας, για παράδειγμα, στη σχολική ή στρατιωτική ζωή, είναι αδύνατη. Αυτή είναι ακόμα πιο σημαντική στη ζωή κάθε ανθρώπου και την θέση της εξωτερικής σχολικής ή στρατιωτικής πειθαρχίας εδώ καταλαμβάνει η εσωτερική αυτοπειθαρχία. Ένας άνθρωπος πρέπει να τοποθετεί τον εαυτό του σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, δημιουργώντας ορισμένες συνθήκες και μια τάξη ζωής – και από αυτό να μην αποκλίνει πλέον.
Ας σημειώσουμε επίσης αυτό: στο θέμα της ενίσχυσης της θέλησης, οι συνήθειες ενός ανθρώπου έχουν μεγάλη σημασία. Έχουμε ήδη δει ότι οι κακές, αμαρτωλές συνήθειες αποτελούν μεγάλο εμπόδιο στην χριστιανική, ηθική ζωή. Από την άλλη, οι καλές συνήθειες είναι πολύτιμο απόκτημα για την ψυχή, και επομένως ο άνθρωπος πρέπει να συνηθίσει τον εαυτό του σε πολλά καλά πράγματα, ώστε αυτό το καλό να γίνει κτήμα του και συνήθειά του. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό στα νεανικά χρόνια, όταν ακόμη διαμορφώνεται και διαπλάθεται ο ανθρώπινος χαρακτήρας.
Δεν είναι τυχαίο που λένε ότι το δεύτερο μισό της επίγειας ζωής του ανθρώπου αποτελείται από συνήθειες που συσσωρεύτηκαν κατά το πρώτο μισό αυτής της ζωής (συγκρίνετέ το με το ρητό: «η συνήθεια είναι δεύτερη φύση»[2]).
Πιθανώς κανείς δεν θα αμφισβητήσει το γεγονός ότι απαιτείται ισχυρή θέληση από έναν άνθρωπο. Στη ζωή συναντάμε ανθρώπους με διαφορετική δύναμη θέλησης. Και συμβαίνει συχνά ένας άνθρωπος που είναι πολύ προικισμένος και ταλαντούχος, με δυνατό μυαλό και βαθιά, ευγενική καρδιά, να αποδεικνύεται αδύναμος και να μη μπορεί να εφαρμόσει τα σχέδιά του, ανεξάρτητα από το πόσο καλά και πολύτιμα μπορεί να είναι. Και το αντίστροφο: συμβαίνει ένας άνθρωπος που είναι λιγότερο ταλαντούχος και προικισμένος -αλλά δυνατός χαρακτήρας και με ισχυρότερη θέληση- να πετυχαίνει στη ζωή και, όπως λένε, να ολοκληρώνει το σχέδιό του μέχρι το τέλος.
Αλλά μια ακόμα πιο σημαντική ιδιότητα της ανθρώπινης θέλησης είναι η κατεύθυνσή της προς το καλό και όχι προς το κακό. Εάν ένα καλός, αλλά αδύναμος άνθρωπος μπορεί να αποδειχθεί ελάχιστα χρήσιμο μέλος της κοινωνίας στη ζωή, τότε ένας άνθρωπος με ισχυρή, αλλά κακή, καταστροφική θέληση, είναι ήδη επικίνδυνος. Και είναι ακόμη πιο επικίνδυνος, όσο ισχυρότερη είναι η κακή του θέληση. Από αυτό είναι σαφές ότι αυτές οι αρχές, εκείνες οι βασικές αρχές και κανόνες που καθοδηγούν την θέληση του ανθρώπου είναι εξαιρετικά σημαντικές. Ένας άνθρωπος χωρίς αρχές είναι μια ηθική οντότητα που δεν έχει ηθικά θεμέλια και είναι επικίνδυνος για τους άλλους.
Από πού μπορεί ο άνθρωπος να πάρει αυτές τις αρχές για τον εαυτό του ώστε να ενεργήσει σύμφωνα με αυτές; Για έναν άπιστο, η απάντηση εδώ είναι εξαιρετικά δύσκολη, και στην πραγματικότητα, αδύνατη, άλυτη. Να τις πάρει από την επιστήμη; Αλλά η επιστήμη, πρώτον, ενδιαφέρεται κυρίως για ζητήματα γνώσης, και όχι ηθικής, και, δεύτερον, η ίδια δεν αντιπροσωπεύει κάτι στέρεο και θεμελιωδώς μόνιμο, επειδή συνεχώς επεκτείνεται, εμβαθύνει και μεταβάλλεται με πολλούς τρόπους… Από την φιλοσοφία; Αλλά η ίδια η φιλοσοφία συνεχίζει να μας λέει για τη σχετικότητα και σε καμιά περίπτωση την απόλυτη βεβαιότητα των αληθειών της. Από την πρακτική ζωή; Ακόμα λιγότερο. Αυτή η ίδια η ζωή έχει ανάγκη από θετικές αρχές που θα μπορούσαν να ρυθμίσουν και να εξαλείψουν από αυτήν την αχαλίνωτη ασυνειδησία.
Αλλά αν η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι τόσο δύσκολη για τους άπιστους, τότε για έναν πιστό άνθρωπο, ειδικά για έναν πιστό Χριστιανό, η απάντηση είναι απλή και ξεκάθαρη. Η πηγή των καλών αρχών είναι το θέλημα του Θεού. Μας αποκαλύπτεται στην διδασκαλία του Σωτήρος Χριστού, στο Άγιο Ευαγγέλιό Του. Μόνον αυτή έχει άνευ όρων, ακλόνητη εξουσία σε αυτόν τον τομέα. Και μόνον αυτή μας έχει διδάξει την αυτοθυσία και την χριστιανική αγάπη προς όλους -ακόμα και για τους εχθρούς. Μόνον αυτή έδωσε στους ανθρώπους τις πιο υψηλές έννοιες της χριστιανικής ελευθερίας, της χριστιανικής ισότητας και αδελφότητας (έννοιες που μας έκλεψαν οι σοσιαλιστές, οι κομμουνιστές και άλλοι εχθροί της πίστης). Και ο ίδιος ο Κύριος είπε για τους αληθινούς Χριστιανούς: «Όχι όποιος μου λέει: “Κύριε, Κύριε” θα μπει στη βασιλεία των ουρανών, αλλά αυτός που κάνει το θέλημα του Πατέρα Μου στους Ουρανούς…»[3].
(συνεχίζεται)
[1] Ματθ. ια΄ 7.
[2] Πρόκειται για την διάσημη φράση του ημέτερου φιλοσόφου Αριστοτέλους: «Ἕξις δευτέρα φύσις».
[3] «Οὐ πᾶς ὁ λέγων μοι Κύριε Κύριε, εἰσελεύσεται εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν, ἀλλ᾿ ὁ ποιῶν τὸ θέλημα τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς» (Ματθ. ζ΄ 21).